Πηγή: ITAR-TASS
Με αφορμή την 65η επέτειο της πρώτης σοβιετικής δοκιμής πυρηνικής βόμβας, το Πολυτεχνικό Μουσείο της Μόσχας αναβάθμισε την Έκθεσή του για το πιο απόρρητο σχέδιο της Σοβιετικής Ένωσης. Η Έκθεση για το σοβιετικό «πυρηνικό πρόγραμμα», που κινητοποίησε την αφρόκρεμα του επιστημονικού και βιομηχανικού δυναμικού της χώρας αμέσως μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, εκτός από τη μακέτα πιστό αντίγραφο της πρώτης ρωσικής ατομικής βόμβας σε φυσικό μέγεθος, συμπληρώθηκε με ένα ακόμη σημαντικό έκθεμα, τον πίνακα ελέγχου. Πιέζοντας το μοχλό, ο επισκέπτης μπορεί να ζήσει την εμπειρία της «δοκιμής» της βόμβας σε ένα ψηφιακό πολύγωνο δοκιμών.
Μετά την πυρηνική επίθεση των ΗΠΑ στις ιαπωνικές πόλεις Χιροσίμα και Ναγκασάκι, το 1945, στη Σοβιετική Ένωση ξεκίνησαν την αναζήτηση της κατάλληλης περιοχής για την ανάπτυξη του δικού τους «Προγράμματος Μανχάταν». Έτσι, το 1946, στο χωριό Σαρόφ κοντά στο Νίζνι Νόβγκοροντ, εμφανίστηκε το Κέντρο πυρηνικών ερευνών με την κωδική ονομασία «Αρζαμάς-16». Εδώ, σε χρόνο ρεκόρ κατασκευάστηκε η πρώτη ατομική βόμβα. Οι δοκιμές του πυρηνικού όπλου έγιναν στις 29 Αυγούστου του 1949 στο στρατιωτικό πολύγωνο του Σεμιπαλατίνσκ, στη τότε Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Καζακστάν (σημερινή Δημοκρατία του Καζακστάν).
Η μακέτα αντίγραφο της διάταξης RDS-1 (η επίσημη ονομασία της πρώτης σοβιετικής ατομικής βόμβας), που κατασκευάστηκε από τους εργαζόμενους του «Αρζαμάς-16» το 1995, σήμερα εκτίθεται στους χώρους του Πολυτεχνικού Μουσείου στο Πανρωσικό Εκθεσιακό Κέντρο στη Μόσχα, δίπλα στο περίπτερο του «Διαστήματος». Σαν δώρο για την 65η επέτειο της απόκτησης της «Α-βόμβας», η κρατική εταιρεία Ατομικής Ενέργειας της Ρωσίας «Rosatom», εγκατέστησε στον εκθεσιακό χώρο μια διαδραστική συσκευή, τον «πίνακα ελέγχου» για τη «δοκιμή» της βόμβας.
Πολιτική αποτροπής
Η «πολιτική της αποτροπής» είναι μια πολύ δημοφιλής εξήγηση για την ανάπτυξη των σοβιετικών πυρηνικών όπλων. Υπάρχουν και άλλες εκδοχές που εξηγούν την ανάγκη δημιουργίας της βόμβας από τους σοβιετικούς. Έχει ειπωθεί ότι, ακόμα και κάποιοι αμερικανοί επιστήμονες της εποχής, καταλάβαιναν αυτή την αναγκαιότητα της ισοτιμίας στο «πυρηνικό παιχνίδι». «Σύμφωνα με μια άποψη, την τεχνολογία της ατομικής βόμβας μας την είχαν παραδώσει επιστήμονες από τις Ηνωμένες Πολιτείες», είπε στη RBTH η Μαρία Πλατόνοβα, επιμελήτρια της συλλογής του Πολυτεχνικού Μουσείου. «Ήταν πεπεισμένοι ότι τα πυρηνικά όπλα δεν θα πρέπει να αποτελούν μονοπώλιο μιας μόνο χώρας στον κόσμο». Ωστόσο, αυτή η υπόθεση είναι αδύνατον να αποδειχθεί. Η πλειονότητα των εγγράφων σχετικά με το σοβιετικό πυρηνικό πρόγραμμα εξακολουθεί να είναι ακόμα διαβαθμισμένα με το βαθμό ασφαλείας: «Άκρως απόρρητο».Στα εγκαίνια τη Έκθεσης, ήρθε ένας από τους σχεδιαστές του πρωτότυπου σοβιετικού πυρηνικού όπλου, ο φυσικός Αρκάντι Μπρις. Ο 97χρονος καθηγητής Μπρις, είναι ένας ζωντανός θρύλος της πυρηνικής βιομηχανίας. Ο Αρκάντι Μπρις διηγήθηκε στη RBTH τους λόγους για τους οποίους οι νέοι επιστήμονες συμφώνησαν τότε να συμμετάσχουν στη δημιουργία του απόλυτου όπλου μαζικής καταστροφής. «Αν δεν είχαμε κατασκευάσει τη βόμβα μετά τη Χιροσίμα, οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να συνεχίζουν να χρησιμοποιούν τα πυρηνικά όπλα. Έτσι, η δημιουργία της σοβιετικής ατομικής βόμβας, συνέβαλε στην υπόθεση της ειρήνης. Τέθηκε σε ισχύ η πολιτική της αποτροπής».
«Κλειστή» πόλη
Ωστόσο, δεν μοιράζονταν όλοι την ιδέα της διατήρησης της ειρήνης μέσα από την ισοτιμία στην κούρσα των εξοπλισμών. Στο τμήμα πολυμέσων των μουσειακών εκθεμάτων παρουσιάζονται αποσπάσματα από απομνημονεύματα και συνεντεύξεις συμμετεχόντων του πρώτου πυρηνικού προγράμματος στο «Αρζαμάς-16». Από τους κορυφαίους σχεδιαστές, μέχρι και απ’ τους απλούς εργάτες. Για παράδειγμα, ο πειραματικός φυσικός Πουζλιάεφ, δυσανασχετούσε για την επιλογή: Να δουλέψει ή όχι στην ανάπτυξη ενός όπλου μαζικής καταστροφής; Μια δύσκολη απόφαση που απ’ ό,τι φαίνεται τον ζόρισε αρκετά για να την πάρει. Ωστόσο, τότε, σχεδόν κανείς δεν εξέφραζε φωναχτά τις σκέψεις του, πόσο μάλλον τις αμφιβολίες του. Ήταν σκληροί καιροί και το καθεστώς του «Αρζαμάς-16», «κλειστό». Η τήρηση του «απορρήτου», γινόταν στις ποικίλες εκφάνσεις της ζωής στο Κέντρο στο μέγιστο δυνατό βαθμό.
Το έργο ήταν τόσο μυστικό, που το χωριό Σαρόφ, δίπλα στο οποίο χτίστηκε η πόλη – πυρηνικό κέντρο «Αρζαμάς-16», διαγράφηκε από όλους τους καταλόγους και τα ευρετήρια. Η μηχανικός Μανάκοβα θυμάται ότι ακόμη και στο σπίτι τους οι άνθρωποι φοβόντουσαν να μιλήσουν για το έργο: «Όταν ο σύζυγός μου πήγε στις πρώτες δοκιμές της βόμβας, δεν μου είπε τίποτα. Μόνο μερικά χρόνια μετά έμαθα για αυτές τις δοκιμές και συνειδητοποίησα, ότι ο σύζυγός μου ήταν εκεί. Και αυτό, παρά το γεγονός ότι δούλευα μαζί του στο ίδιο σχεδιαστικό γραφείο».
Απόλυτη κομματική και κρατική προτεραιότητα
Αρκάντι Μπρις, ένας από τους δημιουργούς ατομικής βόμβας. Πηγή: ITAR-TASS
Υπεύθυνος για το πυρηνικό πρόγραμμα, ήταν ο λαϊκός κομισάριος (υπουργός) Εσωτερικών Υποθέσεων της ΕΣΣΔ, ο διαβόητος Λαβρέντι Μπέρια, που είχε χρησιμοποιήσει εκτεταμένα την εργασία φυλακισμένων στην κατασκευή μεγάλων έργων υποδομής. Το Κέντρο πυρηνικών ερευνών «Αρζαμάς-16» χτίστηκε σε μόλις ένα χρόνο. Μια ολόκληρη πόλη-εργοστάσιο: Ερευνητικές και τεχνικές εγκαταστάσεις, τμήματα παραγωγής και επισκευών, εξειδικευμένα εργαστήρια και πεδία δοκιμών, κατοικίες για το προσωπικό. Για τη χρήση της εργασίας κρατουμένων στην κατασκευή του «Αρζαμάς-16» είχε μιλήσει και ένας από τους σχεδιαστές της σοβιετικής βόμβας υδρογόνου και κάτοχος του βραβείου Νομπέλ Ειρήνης, ο ακαδημαϊκός Αντρέι Σάχαροφ.
Ο διακεκριμένος ακτιβιστής για τα ανθρώπινα δικαιώματα αναφέρει συχνά στα απομνημονεύματά του το «περιφραγμένο σπίτι μας…» (έτσι ονόμαζαν οι επιστήμονες το μυστικό ινστιτούτο που κρύβονταν από τους ντόπιους πίσω από τα συρματοπλέγματα). Κανείς δεν ήξερε ότι στο μεγάλο κτηριακό συγκρότημα εργάζονται πάνω σε ένα νέο όπλο, ακόμα και οι αγρότες από τα γύρω χωριά: «Η νέα πόλη έμοιαζε σαν ένα μάλλον περίεργο κατασκευαστικό έργο, δείγμα μιας εποχής που άλλαζε ραγδαία. Οι αγρότες από τα γύρω φτωχά χωριά έβλεπαν μόνο τα αγκαθωτά σύρματα της περίφραξης. Και βρήκαν γι’ αυτό το φουτουριστικό θέαμα, την εξίσου παράξενη εξήγηση: Πίσω από το φράκτη, χτίζεται «πιλοτικά» ο κομμουνισμός, πίστευαν».
Η ίδια η βόμβα, η μακέτα της οποίας εκτίθεται στο Πολυτεχνικό Μουσείο, είναι εκπληκτικά κομψή, παρά το γεγονός ότι δεν προορίζονταν για κοινή θέα. Μοιάζει με μια φάλαινα με δύο φινιστρίνια-μάτια. Αρχικά, οι επισκέπτες του μουσείου έτσι την έβλεπαν, σαν ένα ακίνδυνο μπιχλιμπίδι.Η οικοδόμηση του «πειραματικού κομμουνισμού», ξεκίνησε την άνοιξη του 1946. Οι άνθρωποι εργάστηκαν στο «Αρζαμάς-16» επιδεικνύοντας αστείρευτη σωματική και ψυχολογική δύναμη. Δούλεψαν με αυταπάρνηση, με ενθουσιασμό για το μεγάλο σκοπό. Η κρατική και κομματική ηγεσία της χώρας, απαιτούσε την κατασκευή της πυρηνικής βόμβας στο συντομότερο δυνατό χρόνο. Ο τορναδόρος μηχανισμών υψηλής ακρίβειας Κιρέγιεφ, θυμάται: «Κατά τη διάρκεια του πολέμου, εργαζόμασταν σε 12ώρες βάρδιες. Μετά τον πόλεμο ήρθαμε στην πυρηνική εγκατάσταση και τίποτα δεν είχε αλλάξει στο ωράριο εργασίας: Και πάλι δουλεύαμε κατ’ ελάχιστο 12 ώρες την ημέρα. Κάποτε, ακριβώς τα μεσάνυχτα, ήρθε στο εργοστάσιο ο επικεφαλής σχεδιαστής Χαριτόν. Ο ακαδημαϊκός Γιούλι Μπορίσοβιτς Χαριτόν (1904-1996) ήταν διακεκριμένος θεωρητικός φυσικός και ο επιστημονικός υπεύθυνος του σοβιετικού προγράμματος για την κατασκευή της ατομικής βόμβας. Μου ζήτησε, λοιπόν, να χαράξω με ακρίβεια κάποιο μηχανισμό. Του είπα ότι έπραξε σωστά που ήρθε να με βρει τα μεσάνυχτα. Είναι μια κανονική ώρα δουλειάς. Αν όμως ερχόταν αργότερα, τις πρώτες πρωϊνές ώρες, θα έπρεπε να το αναβάλλουμε… για το πρωΐ !». Τόσο εντατικά εργάζονταν για το πυρηνικό project. Και τόσο μεγάλη ήταν ή συναίσθηση της ευθύνης της ομάδας έργου στο Σαρόφ για τη σημαντική αποστολή που τους είχε ανατεθεί.
Όσοι το επιθυμούν, ιδιαίτερα τα παιδιά, συμμετέχουν στη διαδραστική επίδειξη της Έκθεσης: Στέκονται σε μια πλατφόρμα δόνησης και ξεκινάει η δραματοποιημένη ακολουθία: Δόνηση, εκκωφαντικός ήχος και εκτυφλωτική λάμψη – η πυρηνική έκρηξη. «Τώρα, τα παιδιά δεν φοβούνται πλέον την πυρηνική απειλή. Πριν από μερικές δεκαετίες, ο κόσμος τη θεωρούσε σαν μια πολύ ρεαλιστική πιθανότητα», λέει η Πλατόνοβα. «Αλλά, όταν τα παιδιά παίρνουν μέρος στην παράσταση μας, αρχίζουν να σκέφτονται για το θέμα πολύ σοβαρά». Έτσι, η Έκθεση αυτή, δεν είναι μιλιταριστική όπως φαίνεται με την πρώτη ματιά, αλλά μάλλον το αντίθετο, μια παρουσίαση με ουμανιστικό χαρακτήρα. Μια επίδειξη των ανθρώπινων τεχνολογικών επιτευγμάτων και της χρήσης τους, αλλά και των δυσκολιών στο δρόμο των ανθρώπων για την απόκτηση της ειδικευμένης γνώσης.
