Του: Αθανάσιου - Φοίβου Μπέρδου
Φοιτητή Πανεπιστημίου Δυτικής Ελλάδας
στο τμήμα Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τεχνολογιών.
(μέρος 1ο)
Πρόσφατα βρέθηκα σε μια φιλική παρέα. Ορισμένοι από τους παρευρισκόμενους προέρχονταν από το Αγρίνιο και την ευρύτερη περιοχή, ενώ κάποιοι ήταν φοιτητές από άλλα μέρη της Ελλάδας. Η συζήτηση αφορούσε στην ελληνική πραγματικότητα, τα μνημεία της χώρας μας και παράλληλα στη πολιτιστική κληρονομιά της Αιτωλίας και Ακαρνανίας.
Στο σημείο, αυτό υπήρξε παύση. Μια παύση χωρίς λόγο που με έκανε να απορήσω. Ρώτησα γιατί. Εκτός από ορισμένα συνομήλικα παιδιά, που κατάγονται από την περιοχή και κάποια από περιοχές εκτός νομού, το μεγαλύτερο μέρος της παρέας δεν γνώριζε ότι ο νομός της Αιτωλοακαρνανίας ήταν ο πλουσιότερους σε αρχαιολογικά, ιστορικά και βυζαντινά μνημεία.
Φεύγοντας σκεφτόμουν την συζήτηση και αυτό που με εξέπληξε περισσότερο ήταν η άγνοια για τα πλέον σημαντικά μνημεία του νομού. Αυτή η σκέψη με οδήγησε στο συγκεκριμένο άρθρο, στο οποίο θα γίνει αναφορά στην ιστορία του νομού, παρουσίαση της σπάνιας ομορφιάς, φυσικής και ιστορικής, της ευρύτερης περιοχής ενώ θα γίνουν προτάσεις για την ανάδειξη των μνημείων της Αιτωλοακαρνανίας.
Ο νομός Αιτωλοακαρνανίας είναι ο μεγαλύτερος της χώρας ενώ τον διαρρέει και ο δεύτερος σε μήκος ποταμός της Ελλάδας. Εκτός του Αχελώου, το Νομό διαρρέουν οι ποταμοί Εύηνος, Ίναχος και Μόρνος. Επιπλέον, ο νομός έχει χαρακτηριστεί ως ο μοναδικός «με 7 λίμνες» καθώς εδώ βρίσκονται η Τριχωνίδα (η μεγαλύτερη στη χώρα), η Λυσιμαχεία, η Αμβρακία, ο Οζερός και οι 3 τεχνητές, Καστρακίου, Κρεμαστών και Στράτου. Τα βουνά της Αιτωλοακαρνανίας περιλαμβάνουν το Παναιτωλικό στα βορειοανατολικά (με ψηλότερη κορυφή την Κυρα-Βγένα 1.926 μ.), τα Ακαρνανικά στα δυτικά, τα Όρη του Βάλτου στα βορειοδυτικά, στα νότια το όρος Αράκυνθος, νοτιοανατολικά τα Όρη Ναυπάκτου, και τα Όρη Λιδωρικίου στα ανατολικά.
Η θέση του νομού βρίσκεται πάνω σε φυσικά χερσαία περάσματα και θαλάσσιες αρτηρίες ενώ παρουσιάζει σημαντική γεωγραφική- στρατηγική σημασία και για αυτό ήδη από την Μέση Παλαιολιθική εποχή (100.000- 40.000 π.Χ) κατοικείται και η παρουσία του ανθρώπου, μας είναι γνωστή από τα σπήλαια και ορισμένες υπαίθριες θέσεις. Πρώτοι κάτοικοι του νομού ήταν οι Κουρήτες και οι Λέλεγες. Άλλα ελληνικά φύλα που κατοικούσαν εδώ ήταν αυτά των Αγραίων (στο σημερινό Αγρίνιο), των Ευρυτάνων, των Απεραντών (μεταξύ του Αγραφιώτη ποταμού και του Μέγδοβα) των Αποδοτών στα ανατολικά, στα βόρεια οι Αμφιλόχιοι, στη παράλια ζώνη από τον Μόρνο έως τον Εύηνο κατοικούσαν οι Οζόλες ή Εσπέριοι Λοκροί και στη περιοχή του Βλοχού οι Θεστιείς. Στην Νεολιθική εποχή (6800-3200 π.Χ) εμφανίζονται τα επίσης ελληνικά φύλα των Αιτωλών και των Ακαρνάνων τα οποία επικράτησαν στην ευρύτερη περιοχή.
Οι Αιτωλοί με γενάρχη τον Αιτωλό και υιούς τον Πλευρώνα και Καλυδώνα κατοίκησαν ανατολικά του Αχελώου.
Οι Ακαρνάνες με γενάρχη τον Ακαρνάν γιό του Αλκμαίωνα εγκαταστάθηκαν στην περιοχή μεταξύ Ιόνιου πέλαγος, Αμβρακικού κόλπο και δυτικά του Αχελώου ποταμού.
Κατά την Εποχή του Χαλκού -Μυκηναϊκή περίοδο- (3200-1100 π.Χ), η περιοχή γνωρίζει ιδιαίτερη ακμή όπως αποδεικνύεται από τους θολωτούς τάφους που έχουν βρεθεί στον Κουβαρά Φυτειών και τον τύμβο στο Λουτράκι Κατούνας, αλλά και από τις θέσεις οικισμών με πλούσια και πολύτιμα ευρήματα όπως ο βυθισμένος οικισμός στο Πλατυγιάλι Αστακού, ο οικισμός του Θέρμου, οι οικισμοί Γαβρολίμνης, Ναυπάκτου, Λαγκαδά Λεπενού. Τον 7ο αιώνα π.Χ, εποχή του πρώτου αποικισμού, ιδρύονται οι αποικίες Ανακτόριο, στη σημερινή Βόνιτσα, Σόλλιο, και Αστακός από Κορίνθιους ενώ την ίδια περίοδο περίπου εμφανίζονται και οι πρώτοι μεγάλοι ναοί στο Άκτιο, την Καλυδώνα και Θέρμο.Από την κλασική εποχή τον 5ο αιώνα π.Χ οι περιοχές Ακαρνανία και Αιτωλία έχουν κοινή, σε γενικές γραμμές ιστορία, παρότι πολλές φορές έρχονται μεταξύ τους αντιμέτωπες για τα εδαφικά όρια.
Γύρω στο 400 δημιουργείται το Κοινό των Αιτωλών (ή Αιτωλική Συμπολιτεία) με κέντρο το Θέρμο. Η περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας μέχρι και την Ελληνιστική εποχή (3ος αιώνας π.Χ) βρίσκεται σε ακμή (στοιχείο που αποδεικνύεται από ιστορικές πηγές και τοπικά νομίσματα) και η δύναμη της αναγνωρίζεται ειδικά μετά την απόκρουση της Γαλατικής επιδρομής το 279 π.Χ
Σε όλη την επικράτεια ανθούν πόλεις με εκτεταμένες επιβλητικές οχυρώσεις. Παρατίθενται τα ονόματα των γνωστών πόλεων, σε παρένθεση αναφέρεται η σημερινή τους ονομασία :Λιμναία (Αμφιλοχία),Αλυζία (Δυτικά του Μύτικα),Ανακτόριο (Βόνιτσα),Αμφιλοχικό Άργος (12 χλμ. βόρεια της Αμφιλοχίας),Αστακός,Θύρρειο,Πάλαιρος,Οινιάδες,Αγρίνιο,Θέρμο,Στράτος,Βουκάτιο (Παραβόλα),Θέστιο (Βλοχός),Φοιτίες (Φυτείαι), Ναύπακτος,Μακύνεια,Μολύκρειο (θέση Ελληνικό στη Βελβίνα Ναυπάκτου),Καλυδώνα (κοντά στο Ευηνοχώρι),Πλευρώνα (βορειοδυτικά Μεσολογγίου),Τριχώνιο (Γαβαλού),Ιθωρία (λόφος Αγ. Ηλία Αιτωλικού),Συρία (Παλαιομάνινα), Κόροντα (Χρυσοβίτσα), Μητρόπολη, Τορύβεια (Κομπωτή), Χαλκίς ή Χαλκία (λόφος Αγίας Τριάδας κάτω Βασιλικής) Αλίκυρνα, Αρσινόη η Αιτωλική (Αγγελόκαστρο), Λυσιμάχεια, Άκραι (Λιθοβούνι Μακρυνείας), Μετάπα (κοντά στο χωριό Άνω Μετάπα), Παμφία,Μεδεών (Κατούνα), Φίστυο (νότια του χωριού Νερομάννα Παραβόλας), Εχίνος ή Ηράκλεια (μεταξύ Θύρρειου και Κατούνας)
Με βάση τις αρχαίες ελληνικές πηγές, κυρίως, του Ξενοφώντα, του Ομήρου και του Παυσανία οι πόλεις της Αιτωλίας ανέρχονται σε 28 ενώ της Ακαρνανίας σε 29. Δυστυχώς όμως δεν έχουν βρεθεί όλες ενώ δεν έχουν πραγματοποιηθεί αρχαιολογικές έρευνες στις ήδη γνωστές παρά μόνο σε 4-5.
Συνεχίζοντας την ιστορική διαδρομή της περιοχή, τελικά η Αιτωλία όσο και η Ακαρνανία δέχονται την επιδρομή του Φιλίππου Β' της Μακεδονίας (218 π.Χ). Το 212 συμμαχούν με τους Ρωμαίους αλλά δέχονται βαρείς φόρους. Για ένα μικρό χρονικό διάστημα η Ακαρνανία υπάγεται στη ρωμαϊκή διοίκηση της Ηπείρου, η Αιτωλία υπάγεται στην ρωμαϊκή διοίκηση των Πατρών ενώ παράλληλα διαλύονται τα μεγάλα αστικά κέντρα και δημιουργούνται μικροί αγροτικοί οικισμοί.
Η ιστορία της περιοχής όμως δεν τελειώνει κατά τα Ρωμαϊκά χρόνια. Θα παρατηρηθεί άνθηση από τα πρώτο χριστιανικά χρόνια ενώ κατά την περίοδο του Βυζαντίου παρατηρείται ιδιαίτερη καλλιτεχνική άνθηση των γραμμάτων, της ζωγραφικής και της αρχιτεκτονικής ναών.
-------------------------------------------------------------------
Η Πολιτιστική Κληρονομιά του Νομού Αιτωλοακαρνανίας
(μέρος 2ο)
Η Αιτωλοακαρνανία δεν έσβησε με την έλευση των Ρωμαίων κατακτητών. Οι πόλεις ερημώθηκαν και δημιουργήθηκαν μικροί αγροτικοί οικισμοί.Με την μετάβαση από τη Ρώμη στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρξε άνθηση κυρίως στα παράλια, παρότι η περιοχή βρίσκεται μακριά από τα μεγάλα κέντρα της εποχής (Κωνσταντινούπολη και Θεσσαλονίκη).
Από τον 4ο αιώνα μ.Χ εμφανίζονται παλαιοχριστιανικές βασιλικές (τεράστια επιμήκη οικοδομήματα, διαιρούμενα εσωτερικά, δια κιονοστοιχιών, σε κλίτη) σε όλη την Αιτωλία και Ακαρνανία. Εδώ έχει διασωθεί ο μεγαλύτερος αριθμός μεσοβυζαντινών και υστεροβυζαντινών μνημείων της βορειοδυτικής Ελλάδας.Μάλιστα, αξίζει να αναφέρουμε πως η Μονή Μυρτιάς (12ου αιώνα) έχει διακοσμηθεί από δύο ζωγράφους της μεταβυζαντινής περιόδου, τον Ξένο Διγενή (1491) και τον Φράγκο Κατελάνο (1539). Σπουδαία θρησκευτικά και καλλιτεχνικά κέντρα αυτής της εποχής αποτελούν τα σπηλαιώδη μοναστηριακά συγκροτήματα ή τα μικρότερα σπήλαια - ασκηταριά (Άγιοι Πατέρες, Άγιος Πέτρος, Άγιος Νικόλαος στη Βαράσοβα, Άγιος Νικόλαος Κρεμαστός στη δυτική πλαγιά του Αρακύνθου στην περιοχή της Αιτωλίας, Άγιος Ανδρέας Χαλκιόπουλων Βάλτου και Αγία Ελεούσα Μύτικα στην Ακαρνανία). Η Παναγία στο Κάστρο της Παραβόλας, οι δυο εκκλησιές Σταμνάς, ο Άγιος Γεώργιος του Αγγελοκάστρου, οι Άγιοι Απόστολοι Νερομάνας, η Αγία Σοφία Μόκιστας στην Αιτωλία, ο Άγιος Στέφανος Ριβίου, η Παναγία της Πρεβέντζας κ.α. Εκείνη την εποχή γίνεται γνωστό και το «Άγιον Όρος της Αιτωλίας», η Βαράσοβα.
Η Βαράσοβα είναι απόκρημνος βράχος ανατολικά του Εύηνου ποταμού και δυτικά του Αντιρρίου ύψους 917 μέτρων στον οποίο ασκήτεψε πλήθος μοναχών. Οι εκκλησίες, οι μονές και τα ασκητήρια φτάνουν τα 72. Στο βουνό βρίσκεται και το Μοναστήρι-Εγκλείστρα του Αγίου Νικολάου (10ος αιώνας) στο οποίο πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές από τον Καθηγητή Βυζαντινολογίας Αθ. Παλιούρα. Η Εγκλείστρα είναι ένα μικρό σπήλαιο πάνω από ένα μεγαλύτερο, όπου ανέβαινε ο "έγκλειστος" με ξύλινη σκάλα και σε μικρό σκοτεινό δωμάτιο παρέμεινε εβδομάδες, μήνες, ίσως και χρόνια μελετώντας, προσευχόμενος ή διαβάζοντας και γράφοντας κάποιο ασκητικό κείμενο.
Εδώ βρίσκεται η ακρόπολη της αρχαίας πόλης Χάλκις ενώ ήταν και ο τόπος του Τίτορμου του Αιτωλού (άνθρωπος δυνατός του 6ου αιώνα π.Χ, το έμβλημα του Παναιτωλικού). Μετά το 1204 (όταν καταλύθηκε η Κωνσταντινούπολη από τους Λατίνους) η περιοχή υπάγεται στο Δεσποτάτο του Μυστρά με ισχυρά κάστρα (Ναυπάκτου, Αγγελοκάστρου, Βλοχού, Βόνιτσας). Κατά τον 15ο αιώνα η περιοχή περιέρχεται στον Κάρολο Α' Τόκο, Ιταλό κόμη της Κεφαλονιάς. Το 1480 την καταλαμβάνουν οι Οθωμανοί Τούρκοι και δημιουργείται έτσι το Σαντζάκι (διοικητική περιφέρεια) του Κάρλελι με έδρα το Βραχώρι (Αγρίνιο). Η περιοχή ελευθερώθηκε οριστικά το 1832.
Ο νομός Αιτωλοακαρνανίας αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της κληρονομιάς μας με πλούσια ιστορία, παράδοση και φυσική ομορφιά. Έχει όλα τα «εφόδια» που χρειάζεται για να μπορέσει να αναπτυχθεί, να αναδείξει την κληρονομιά του και να δημιουργήσει, μέσω του πολιτισμού, ισχυρή τουριστική ανάπτυξη. Η Αιτωλοακαρνανία είναι ευλογημένη διότι διαθέτει εύπορα εδάφη, λίμνες (7 συνολικά), ποτάμια που την κάνουν μοναδική αλλά και 7 αρχαία θέατρα (Οινιάδων, Στράτου, Πλευρώνας, Μακύνειας, Καλυδώνας, Αμφιλοχικού Άργους, Θυρρείου) που κανένας άλλος Ελληνικός νομός δεν διαθέτει.Οι αρχαίες της πόλεις είναι περίπου 60, τα Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά μοναστήρια και εκκλησάκια της ξεπερνούν τα 70 ενώ κάποια διαθέτουν εξαιρετική αρχιτεκτονική και πλούσια διακόσμηση.
Χρειάζεται οι προτάσεις προστασίας και ανάδειξης των μνημείων να υλοποιηθούν και να μην παραμείνουν... προτάσεις. Είναι απαραίτητο να πραγματοποιηθούν αναστηλωτικές εργασίες και βελτίωση πρόσβασης στους περισσότερους αρχαιολογικούς χώρους και ναούς, ανάδειξη και προβολή τους, κυρίως, στη πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση.Υπάρχει η αναγκαιότητα για ενίσχυση ανασκαπτικών και αναστηλωτικών εργασιών στο ναό της Αγίας Τριάδας Μαύρικας διότι κινδυνεύει να χαθεί κάτω από το νερό, συνέχιση αποκαλυπτικών και σωστικών εργασιών στην αρχαία Καλυδώνα, ενίσχυση αναστηλωτικών έργων στα τείχη της Πλευρώνας, και τοποθέτηση αντηρίδων στα θεμέλια της Μονής Μυρτιάς εξαιτίας διάβρωσης του εδάφους.Πολλά μνημεία δεν διαθέτουν εύκολη πρόσβαση όπως ο θολωτός τάφος στο Λουτράκι Κατούνας (2000-1900 π.Χ), ο Άγιος Στέφανος Ριβίου (13ος αιώνας), ο Παλαιοχριστιανικός ναός της Παναγίας στη Μεγάλη Χώρα (Ζαπάντι) αλλά και οι Ρωμαϊκές Θέρμες του Αγίου Θωμά στο Μεσολόγγι. Παρατηρείται έντονη έλλειψη πινακίδων που να κατευθύνουν στους αρχαιολογικούς- ιστορικούς χώρους αλλά και επιγραφών- επεξηγήσεων που αφορούν τα μνημεία.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε και τα μνημεία της φύσης τα οποία πρέπει να διατηρηθούν και να αναδειχθούν παράλληλα, όπως το Φαράγγι της Κλεισούρας (Κύκνεια Τέμπη), το όρος Βαράσοβα (που διαθέτει αναρριχητικό πεδίο και αρχαιολογικούς χώρους), το δάσος του Φράξου, το δάσος της Καστανιάς, τις λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου και Αιτωλικού και τις λίμνες. Η περιοχή διαθέτει επίσης μοναδικά ευρήματα τα οποία χρειάζονται συντήρηση και προστασία. Εδώ είναι αναγκαία η δημιουργία ενός τοπικού, σύγχρονου, και περιβαλλοντικά μοντέρνου μουσείου που θα φυλλάσει την κινητή κληρονομιά της Αιτωλοακαρνανίας και θα στεγάζει παράλληλα αρχαιολογικό, ιστορικό και λαογραφικό υλικό.
Θα ήταν σημαντική επένδυση (οικονομικά, πολιτιστικά, κοινωνικά) η δημιουργία θεματικού Μουσείου Καπνού το οποίο θα περιλαμβάνει αντικείμενα κι αρχειακό υλικό για την καλλιέργεια και την παραγωγή του καπνού, την αγροτική κι εμπορική επεξεργασία του, τα βιομηχανικά καπνικά προϊόντα και τα εκθεσιακά καπνοδείγματα από την περιοχή (αντίστοιχο μουσείο στη Καβάλα από το 2003). Η προώθηση της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου μπορεί να επιτευχθεί με τη δημιουργία ιστοσελίδας που να παρουσιάζει τα μνημεία της περιοχής και να αναφέρει αναλυτικές πληροφορίες για την πρόσβαση σε αυτά, την ιστορία τους, την σημερινή κατάσταση τους. Είναι απαραίτητη η συμβολή του Πανεπιστημίου Δυτικής Ελλάδας, κυρίως του τμήματος Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τεχνολογιών, στη προώθηση και προβολή της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς με την πραγματοποίηση εκδηλώσεων σχετικών με το πολιτισμό, παρουσίαση από φοιτητές σε σχολεία, ιδρύματα και οργανισμούς της τοπικής ιστορίας μέσω διαλέξεων, συζητήσεων, συνεδρίων και προβολή οπτικοακουστικού υλικού (βίντεο, εικόνα, τρισδιάστατες αναπαραστάσεις).
